جهاد اقتصادی

نوشته های مشابه

یادداشتی از دکتر مسعود درخشان حمله‌ی اقتصادی دشمن، حقیقی است یا مجازی؟

شهریور ۲۰, ۱۴۰۱

گفتاری از حجت‌الاسلام و المسلمین قاسمیان: سفر به قطعاتی از بهشت

شهریور ۲۰, ۱۴۰۱

اردوی جهادی بخشی از یک سبک زندگی

شهریور ۲۰, ۱۴۰۱

با توجه به اینکه “جهاد اقتصادی”، در نگاه نخست، به حرکتی جهادگونه با جهد و تلاش وافر، در عرصه اقتصاد معطوف است آیا می توان گفت که مؤلفه های مؤثر در تحقق جهاد اقتصادی تنها عوامل و پارامترهای اقتصادی است! بی شک اقتصاد با فرهنگ و مناسبات اجتماعی مردم، پیوستگی عمیقی دارد و به همین نسبت، این عوامل در تحقق یک جهاد اقتصادی و فراهم آوردن فضای توسعه اقتصادی مؤثر هستند؛ به عبارت دیگر، یک برنامه هماهنگ در ابعاد مختلف، زمینه سازی تحقق اهداف بلند سال جهاد اقتصادی است.

هدف اصلی، همان تحقق عدالت و پیشرفت است که در اسناد مختلف (چشم انداز و سیاست های ابلاغی مقام معظم رهبری) ترسیم شده است. در این راستا، زمینه ها و الزامات تحقق جهاد اقتصادی در نگاه مقام معظم رهبری، روحیه جهادی، استحکام معنویت در جامعه، پرهیز از توجه اجتماعی به مسائل حاشیه ای، اتحاد و انسجام ملی و پرهیز از نگاه شعاری به مفهوم جهاد اقتصادی(۱)معرفی شده است که برای تحقق این الزامات، باید با شناسایی کارهای مهم و اولویت بندی آنها به اجرای برنامه ها مبادرت ورزیده. پرسشی که این نوشتار در پی پاسخ به آن برآمده این است که عوامل و راهکارهای فرهنگی و اجتماعی مؤثر در تحقق جهاد اقتصادی کدامند؟

در این بین، مبحث اصلی شناخت الزامات و استلزامات، بایدها و نبایدها و تکالیف جنبی است که به واسطه این شعار، متوجه بخش ها و نهادهای مختلف و از جمله نهادهای فرهنگی و اجتماعی کشور می شود که در این پژوهش حائز اهمیت است.

۲. جهاد اقتصادی
کلمه جهاد، واژه ای مقدس و حاکی از تلاش و به کارگیری همه قوا در راه خدا و در مقابل دشمن است. بنا بر تصریح قرآن مجید، کسانی که در راه خدا تلاش کنند، خداوند راه درست را به آنها می نمایاند: “والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا” فعالیت جهادی در متن خود ایثارگری، فداکاری، انجام کار برای رضای خدا و کوشش مستمر در مسیر رسیدن به اهداف را در بر دارد و انجام فعالیت های اقتصادی را همراه با رعایت اخلاق و نیز با عدالت می پسندد(۲) که این رویه با گفتمان مقام معظم رهبری که دهه چهارم انقلاب را دهه پیشرفت و عدالت نامیده اند، همخوانی دارد.

در خصوص خاستگاه دینی و قرآنی واژه جهاد می توان گفت، جهاد یک عبادت و از برترین عبادت ها است. عنصر اصلی در این عبادت مانند همه عبادات نیت است. نیت و قصد تلاش انسانی را الهی یا شیطانی می کند: “الذین آمنوا یقاتلون فی سبیل الله والذین کفروا یقاتلون فی سبیل الطاغوت”. جهاد اسلامی جهاد فی سبیل الله است. اگر نیت خدایی گردید، جهاد انسان فی سبیل الله است(۳).

در واقع جهاد اقتصادی، موضوع با ظرفیت و شعار مناسب و مؤثری است که تبیین درست آن می تواند فرصت جدیدی را در اختیار اقتصاد ایران قرار دهد. طرح مسئله جهاد اقتصادی به عنوان شعار محوری سال ۱۳۹۰، بیان گر نیاز کشور به یک “حرکت جهادی برای فائق آمدن بر مشکلات اقتصادی موجود”، “تحمل ریاضت های ناشی از تحریم های اقتصادی بین المللی” و “جهش در جهت حرکت به سمت پیشرفت” است.

۳. مفهوم فرهنگ و توسعه فرهنگی
مفهوم فرهنگ، نخستین بار توسط مردم شناس انگلیسی، سرادوارت بارنت در سال ۱۸۷۱ به کار رفت. وی فرهنگ را مجموعه ای پیچیده شاملِ دانشها، باورها، هنر، قوانین، اخلاق، آداب، رسوم و دیگر قابلیت ها و عادت هایی می داند که انسان به عنوان عضو جامعه آنها را فرا می گیرد.(۴)

مفهوم توسعه فرهنگی نیز همان دگرگونی است که از طریق تراکم برگشت ناپذیر عناصر فرهنگی در یک جامعه معین صورت می پذیرد و بر اثر آن، جامعه کنترل موثرتری را بر محیط طبیعی و اجتماعی اعمال می کند. در این تراکم بازگشت ناپذیر، معارف فنون، دانش و تکنیک به عناصری که از پیش وجود داشته و از آن مشتق گشته افزوده می شود(۵). توسعه فرهنگی مدعی است که نخست باید ساختار ذهنی شهروندان مدعی توسعه، به سمتی هدایت شود که از آن به اصلاح تفکرات فردی و جمعی یاد می شود.

در دین مبین اسلام به اصلاح تفکر و اندیشه فردی برای اصلاح تفکرات جمعی اصرار زیادی شده که اگر بخواهیم یک جامعه مدرن فرهنگی داشته باشیم، هر یک از اعضای اجتماع پیش از آن که بخواهند، مطالبات فرهنگی و اجتماعی خود را از اجتماع طلب کنند، باید ببینند که خود در این راستا، چه گام هایی برداشته اند.

۴. الزامات فرهنگی جهاد اقتصادی
اگر مسئله فرهنگی را مطرح می کنیم، فرهنگ جهادی باید در این حوزه نیز تدوین و روشن کند که مؤلفه های فرهنگی جهاد اقتصادی چیست؟ چرا که تا فرهنگ سازی در جامعه صورت نگیرد، اتفاقی رخ نخواهد داد. اگر دولت می خواهد، در اجرای جهاد اقتصادی موفق باشد، باید خود را براساس استراتژی که مقام معظم رهبری ترسیم کردند متحول کند. بر این اساس، راهکارها و فاکتورهای فرهنگی جهاد اقتصادی عبارت است از.

× ایجاد ارتباطات علمی و فرهنگی با مراکز و موسسات علمی، پژوهشی و فرهنگی، در زمینه های چاپ آثار علمی، انجام طرح های پژوهشی، تهیه و تدوین موضوعات تحقیقاتی در حوزه فعالیت های فرهنگی، و طبقه بندی آن ها بر پایه اولویت ها، ضرورت ها، و نیازهای نظام جمهوری اسلامی ایران، در راستای جهاد اقتصادی.

× آموزش نیروها

اگر آموزش نیرو نداشته باشیم و نیروهای اقتصادی کشور را آماده نکنیم، در صحنه جهاد، دچار مشکل خواهیم شد. آموزش نیروها به بدنه آموزش و پرورش و دانشگاه های کشور، و در نهایت رسانه ها، و به طور مشخص رسانه ملی بازمی گردد.

× توان علمی
تولید علم، اقتصاد را نیز دانش بنیان نموده و جهش علمی، به صورت طبیعی، شکوفایی در عرصه های گوناگون، به ویژه جهش اقتصادی را نیز به دنبال خواهد داشت. اراده همه ارکان نظام نیز برای تقویت و تثبیت در جهت پیشروی علمی، تضمین گر آینده علم در کشور است(۶). در این زمینه به نظر می رسد که پیوند دانش و پژوهش، و تبدیل علم به ثروت، با حمایت از هدفمند سازی پژوهشهای دانشگاهی و تقویت ارتباط دانشگاه ها و مراکز علمی و پژوهشی با دستگاه های اجرایی و بخش خصوصی و نیز مدیریت دانش توسط دانشگاه ها و مراکز علمی، با نگاهی به مباحث مدیریتی و بهره وری، از جمله مهم ترین وظایف خانواده آموزش عالی در این سال هستند(۷).

× خودسازی
برای تحقق جهاد اقتصادی، خودسازی در افراد حتماً باید اتفاق بیفتد. برای یک انسان خود ساخته، کاربست قواعد الهی در زندگی اصل است و تا وقتی که این امر اتفاق نیفتد قطعاً جهاد اقتصادی اتفاق نخواهد افتاد. برای خود سازی در سطح گسترده نیازمند فرهنگ سازی هستیم و اینجاست که نقش مدیران فرهنگی در دانشگاه ها اهمیت می یابد. این وظیفه مدیران فرهنگی است که در این زمینه فعال شوند و ابعاد مختلف این نوع جهاد را واکاوی کنند.

× شاخص سازی برای جهاد اقتصادی از سوی دانشگاه ها
دانشگاه ها به عنوان مراکز تولید فکر، بخش نرم افزاری این جهاد هستند. ساختن شاخص ها بر عهده دانشگاه ها به عنوان مراکز تولید فکر است. ابعاد مختلف جهاد اقتصادی، باید توسط دانشگاه ها؛ مشخص و واکاوی شود و به صورت یک منشور، برای اجرا به سازمان ها ابلاغ شود؛ البته دانشگاه و دولت باید در این زمینه ها در تعامل سازنده با هم باشند چرا که اجرای این شاخص ها بر عهده دولت است. در وزارت علوم، باید مرکزی متولی این امر شود، وزارت علوم می تواند از دانشگاه ها نظر خواهی کند و ابعاد و اولویت های جهاد اقصادی را در ارتباط با دانشگاه ها مشخص کند و فعالیت ها را به شکل متمرکز در دانشگاه ها مدیریت کرده و از پراکنده کاری جلوگیری کند و در نتیجه، کارهای علمی در دانشگاه ها به شکل متمرکز، توسط وزارت علوم به دولت انتقال یابد.

× درونی شدن مبانی اسلام در فضای دانشگاه ها
درک چرایی وضعیت کنونی فرهنگ، لازمه حل مشکلات فرهنگی است. همه می دانیم که مظاهر فساد، اثرات شدید اقتصادی نیز می گذارد که این پیام قران است. امروزه بعضاً کسانی در دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی تحصیل می کنند که برای کشور ارزش اجتماعی تولید نمی کنند و در حقیقت، تحصیل آنها اتلاف منابع است. از این رو باید مبانی اسلام در فضای دانشگاه ها، با حرکتی عمیق درونی شود. عفاف و حجاب خود نمادی است که از وضعیت درونی افراد حکایت می کند و همه این مسائل، به خودسازی باز می گردد؛ تغییر این وضعیت، وظیفه مدیران فرهنگی است. نهادهای فرهنگی دانشگاه ها باید از حالت خنثی خارج شوند و بر اساس مبانی اسلامی، به تمشیت امور بپردازند(۸).

× امید، ایثار و سخت کوشی
جهاد اقتصادی در یک گفتمان انقلابی و دینی معنا می یابد و برای تحقق این منظور، دمیدن روح امید، ایثار و سخت کوشی، به عنوان مؤلفه های فرهنگی برای یک جهاد گر اقتصادی، ضروری است. در یک نگاه، کار به مثابه یک تکلیف الهی است که جدیت در آن، عبادت به شمار می آید.

× جذب هرچه بیشتر اعضای هیأت علمی و بالا بردن ظرفیت پذیرش دانشجویان در دوره های دکتری توسط دانشگاه ها.
پژوهشگاه های مورد تایید وزارت علوم، با مجوز شورای گسترش، می توانند دانشجویان دکترای پژوهش محور در رشته های متفاوت پذیرش کرده و دانشگاه ها نیز می توانند، در ازای ۵ دانشجوی دکتری آموزش محور، یک دانشجوی پژوهش محور را با لحاظ شرایط مورد نظر جذب کنند و با این روش می توان، ظرفیت پذیرش دانشجویان تحصیلات تکمیلی را در کشور افزایش داد(۹).

× گسترش روحیه جهادی، استحکام معنویت و تدین در جامعه، به ویژه در میان جوانان، پرهیز از مسائل حاشیه ای و حاشیه سازی ها در کشور و حفظ اتّحاد و انسجام ملّی در میان مردم، مردم و مسئولان، و در میان مسئولان است”(۱۰).

۵. مفهوم اجتماع، توسعه اجتماعی و شاخص های آن
اجتماع، مجموعه ای از انسان هاست که با باورهای عمدتاً مشترک و سازمان مشترک گرد هم می آیند و اجتماعی را تشکیل می دهند. در عصر حاضر، اجتماع با جامعه مدنی پیوند می خورد(۱۱). توسعه اجتماعی نیز، یکی از ابعاد اصلی فرآیند توسعه، و از مفاهیمی است که با چگونگی و شیوه زندگی افراد یک جامعه پیوندی تنگاتنگ دارد و در ابعاد عینی بیشتر بر بالا بردن سطح زندگی عمومی، از طریق ایجاد شرایط مطلوب و بهینه در زمینه های فقر زدایی، تغذیه، بهداشت، مسکن، اشتغال، آموزش و چگونگی گذران اوقات فراغت نظر دارد.(۱۲)

شاخص های توسعه اجتماعی را به دو دسته کمی و کیفی دسته بندی کردهاند. از مهم ترین شاخص های کمی توسعه اجتماعی سطح زندگی، سطح بهره وری، نرخ رشد جمعیت، نرخ بار تکفل، امید به زندگی در بدو تولد، نرخ باسوادی، نرخ مرگ و میر کودکان، توزیع درآمد، مشارکت در فعالیتهای اجتماعی، نرخ پوشش انواع بیمه، منابع اجتماعی تولید کالا یا خدمت، و نوآوری و خلافیت معرفی شده اند. مهم ترین شاخص های کیفی توسعه اجتماعی نیز عبارت است از: آزادی انتخاب، آرمان های نوین سازی، عزت نفس جامعه، ثبات و امنیت. در این میان، از مواردی همچون تورم، سوءتغذیه، هزینه های اجتماعی تولید کالا یا خدمت، وجود انواع دوگانگی و نرخ بالای معلولیت، به عنوان شاخصهای منفی توسعه اجتماعی یاد کرده اند(۱۳).

۶. الزامات اجتماعی جهاد اقتصادی
به نظر می رسد که بخش عمده ای از عدم پیشرفت اقتصادی در ایران، به اشکالات ساختاری در نظام اجتماعی کشور بازمی گردد که اگر اصلاح نشود نمی توان یک جهش اقتصادی را با وضع کنونی انتظار داشت. در این راستا مؤلفه ها و فاکتورهای اجتماعی جهاد اقتصادی به شرح زیر بیان می گردد:

× کنترل آسیب های اجتماعی

اگر آسیب های اجتماعی کنترل شود و حقوق اجتماعی مناسبی برای افراد در نظر گرفته شود، می تواند در تسریع رشد اقتصادی که یکی از اهداف جهاد اقتصادی است، موثر و مفید باشد.

× از بین بردن سوء تغذیه
اختلال سلامت، به دلیل تغذیه ناکافی و نامناسب را که اغلب بر حسب مصرف پروتئین در روز اندازه گیری می شود سوءتغذیه می گویند(۱۴). سوءتغذیه افراد جامعه، نشان دهنده سطح پایین توسعه اجتماعی است که از بین بردن آن می تواند گامی مؤثر در جهت تحقق جهاد اقتصادی به شمار آید.

× کم کردن یا از بین بردن تورم

از آنجا که تورم، غنی را غنی تر و فقیر را فقیر تر می سازد و موجب افزایش شکاف های طبقاتی می شود. هر گونه برنامه ریزی و تلاش در راستای از بین بردن یا کم کردن آن می تواند به ما در جهت تحقق اهداف جهاد اقتصادی یاری رساند.

× کم کردن یا از بین بردن آلودگی محیط زیست
آلودگی محیط زیست، شامل آلودگی هوا، در نتیجه حرکت وسایط نقلیه موتوری و دود زا و کارخانه های دودزا، آلودگی آب های جاری توسط تولید کنندگان و افراد جامعه، دفع نامطلوب زباله، و تولید صداهای نامطلوب است که آثار روانی و اجتماعی آن بر جمعیت، موجب ایجاد انواع بیماری های جسمی و روانی می گردد که در این راستا، هر گونه اقدامی در جهت از بین بردن آلودگی محیط زیست، می تواند به ما در جهت تحقق جهاد اقتصادی یاری رساند.

× رشد عزت نفس در میان مردم و مسئولان

در جامعه، هنگامی که نظام ها و نهادهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادیش، در جهت افزایش احترام، ارتقای شأن و کمال عمل کند از عزت نفس بیشتری برخوردار است. ایجاد شرایطی که موجب رشد عزت نفس مردم شود، و مردم به خود و جامعه خود احترام بگذارند و بتوانند، عقاید مخالف خود را تحمل کنند، از جمله فاکتورهای مؤثر در جهت پیشبرد جهاد اقتصادی است.

× افزایش ثبات و امنیت جامعه
ثبات و امنیت، به عنوان بستر اصلی هرگونه فعالیت مثبت اقتصادی و اجتماعی، مورد تأکید و عنایت ویژه همه مکتبها و مسلکها است. تحلیلهای تاریخی، به وضوح بیان گر آن است که هرگاه گستره و عمق ناامنی در کشور محدود شده است، شاهد پیشرفت و آبادانی بوده ایم. در این راستا، هرگونه عملکرد سازنده ای در این زمینه، ما را به تحقق جهاد اقتصادی نزدیکتر می سازد.

× افزایش آزادی انتخاب یک جامعه
جامعه ای که برای برآوردن خواست هایش، راه حل های مختلفی در اختیار دارد، از آزادی انتخاب برخوردار است. افزایش تنوع کالا و خدمات، ایجاد فرصت های مناسب شغلی برای فارغ التحصیلان رشته های مختلف تحصیلی، و تنوع بخشهای مطمئن برای سرمایه گذاری افرادی که به بخشی از درآمد خود نیاز ندارند، از جمله اقداماتی است که می تواند، در جهت تحقق جهاد اقتصادی در زمینه های اجتماعی مؤثر باشد.

× ایجاد اراده سیاسی در میان مسئولان
این امر از طریق تصمیم های قاطعانه، آگاهانه، هدف دار و مستقل، نتیجه گیریها و انتخاب های مشخص مقام های سیاسی مملکت، در زمینه هایی چون از بین بردن نابرابری، فقر و بیکاری از طریق اصلاحات مختلف در ساختار اجتماعی، اقتصادی و نهادی کشور امکان پذیر است.

× بالا بردن سطح زندگی افراد جامعه
در کشورهای در حال گذار، سطح عمومی زندگی اکثریت مردم، بسیار پایین است. این ویژگی از نظر کمی و کیفی به شکل درآمدهای پایین(فقر)، مسکن ناکافی، فقر بهداشتی، محدودیت یا فقدان آموزش و پرورش، نرخ بالای مرگ و میر کودکان، پایین بودن امید به زندگی در بدو تولد و ناچیز بودن بازدهی نیروی کار خود را نشان می دهد. در این راستا هرگونه اقدامی در جهت رفع این معضلات می تواند، به ما در جهت تحقق جهاد اقتصادی یاری رساند.

۷. نتیجه گیری
آنچه گذشت، در قالب یک بحث گسترده تلقی می شود که می تواند، در بدست آوردن اسباب فرهنگی و اجتماعی لازم برای تحقق جهاد اقتصاد مؤثر واقع شود. می توان گفت که آغاز سال ۱۳۹۰ با شعار پرمعنای تحقق اقتصادی، اگر چه از سویی نشان از استمرار، اهتمام و توجه ویژه مقام معظم رهبری به عرصه اقتصاد کشور در ادامه سنت سال های اخیر دارد؛ اما از دیگر سو، آشکارا صبغه ای فرهنگی و اجتماعی دارد. بحث جهاد اقتصادی اگرچه یک عنوان اقتصادی است؛ اما همه بخش ها باید در تحقق آن ایفای نقش داشته باشند و برنامه ریزی هایشان را در این چارچوب انجام دهند و بیشتر هم رویکرد عملگرایی داشته باشند؛ تا شعارگرایی. “جهاد اقتصادی” تأکیدی است بر مجموعه عواملی که همراهی همگی آنها با یک دیگر، تحقق آنها را تضمین خواهد کرد. در این زمینه به نظر می رسد که توجه کردن به زمینه های آشکار و غیر آشکار تحقق این شعار و شناخت فرصت های موجود و همچنین چالش های فرهنگی و اجتماعی مسیر اجرای این شعار، کار را برای مسئولان و مردم آسان تر می کند. در این میان، فرهنگ سازی مناسب یکی از مهم ترین الزامات تحقق هر اقدام اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در جامعه است؛ ضمن آنکه خود حوزه فرهنگ نیز دارای جنبه اقتصادی است و جهاد اقتصادی در حوزه فرهنگ نیز تعریف پذیر و ضروری است.

در نهایت اینکه از آنجا که هدف رسیدن انسان به سعادت و رضایت مندی بر رشد مادی و معنوی از مسیر جامعه ای سالم با مؤلفه های کیفیت زندگی فردی و اجتماعی برای انسان استوار است، بنابراین به نظر می رسد که با کاربست راه کارهای ارائه شده در این نوشتار، گامی مهم در جهت تحقق آرمان های انقلاب اسلامی و جهاد اقتصادی برداشته شود.